Historie De Mortel

De eerste bewoners

In 1956 vond Koos van der Heijden op de Hoge Kranebraken een urn van ruim 2500 jaar oud. Een urn uit de IJzertijd. Later zijn ook restanten van menselijke activiteit aangetroffen uit de Midden-Steentijd en ook uit de Romeinse tijd zijn bodemvondsten bekend. Het Mortels grondgebied wordt dus al vele duizenden jaren bewoond en bewerkt.

Uit de historische gegevens is bekend dat alle middeleeuwse nederzettingen op de lijn Paashoef-De Bleek gesitueerd waren “aan” of “bij de Mortel”. Deze naamgeving moet worden teruggevoerd op een karakteristieke en identieke ondergrond. Alle nederzettingen op eerdergenoemde lijn liggen iets ten oosten van de Peelrandbreuk op een brede strook grond met wijstverschijnselen, die aan het “fijne zand” van de Mortel een wat drassig karakter zal hebben gegeven. “Mortel” betekent in het Oudnederlands “gruis” of “fijn zand”, terwijl men vrij algemeen aanneemt dat plaatsnamen met mortel erin duiden op drassige plaatsen. Het lijkt er dus op dat het hier gaat om een combinatie: fijn zand in een drassige omgeving.

Het dorp De Mortel

In de Middeleeuwen is het gebied ‘De Mortel’ nog grotendeels een verzameling losse gehuchten zonder een duidelijke kern, zoals Ter Eijken, Milschot, De Ren, Hogen Aarle, De Stap en later De Bleek. Rond 1700 blijkt hierin duidelijk verandering te komen. De Mortel met omliggende gehuchten is een dorp in wording, wat blijkt uit de aanwezigheid van onder andere een kousenbreier, vier spinsters, een wolspinner, een timmerman, twee mandenmakers, een dekker, een wever en een herbergier. De meeste van de ambachtslieden verdienen hun brood bij de plaatselijke agrariërs, een vijftigtal toen.

De kern van De Mortel wordt dan gevormd door een driehoekig plein, ook ‘plaetse’ genoemd, waarop thans restaurant De Wilg, de kerk met pastorie en het kerkhof terug te vinden zijn. Aan de andere kant van de weg ontstond een dorpslint met winkelpanden die intussen grotendeels een woonbestemming hebben gekregen. Hieronder een kaart uit 1888. Op topotijdreis.nl is de ontwikkeling van De Mortel door de jaren heen op kaart te bekijken en op de site van Historische Geografie Brabant is de kadastrale stand van zaken in 1832 te raadplegen.

Kapel en kerk

De patroonheilige van de Mortelse kerk is Sint Antonius Abt, de heilige met het varken. Hij is een volksheilige die vooral op het platteland wordt vereerd ter wering van besmettelijke ziekten (de pest) bij mens en dier. Als in Gemert in 1636 vanwege een grote pestepidemie veel sterfgevallen te betreuren zijn, wordt op het plein van De Mortel een kapel gebouwd. De pestepidemie is eerder over dan de kapel klaar is, want door twisten duurt dat vijftig jaar.

In 1848 wordt op de plaats van de kapel een Waterstaatskerk gebouwd. Deze kerk toont al snel weer gebreken en in 1902 wordt besloten de kerk te vervangen. De plek waar de Waterstaatskerk heeft gestaan is nu het kerkhof. Pas als de nieuwe kerk helemaal klaar is wordt de oude kerk afgebroken. Heel even, in 1904, heeft De Mortel dus twee kerken.

Gebouwen met historie

In De Mortel zijn een aantal gebouwen met historie te bewonderen. Uiteraard eerdergenoemde pastorie en kerk, volgens sommigen de mooiste kerk van Gemert-Bakel. Maar ook de twee oude schoolgebouwen zijn de moeite waard: het ene gebouw aan de Oude Molenweg is nu in gebruik als smederij, maar tussen 1880 en 1928 werd hier het lagere schoolonderwijs gegeven. Daarna is het gebouw nog voor verschillende doelen gebruikt. De nieuwe school werd gebouwd naast de kerk, waar nu restaurant De Wilg is gevestigd. Tussen 1975 en 2014 was hier het dorpshuis. Aan de overkant van de straat vinden we onder andere het witte pand, waar nu café ’t Anker is. Voorheen bevonden zich hier naast een café ook een bakkerij en benzinestation. In het buitengebied zijn de nodige historische boerderijen aanwezig. Helaas zijn ook een aantal historische gebouwen verdwenen, zoals de molen en de melkfabriek.

Er is veel informatie beschikbaar over De Mortel in het Gemeentearchief in Gemert en bij Heemkundekring De Kommanderij. De Mortel heeft ook een eigen archiefgroep (kijk op deze website bij Het Mortels Archief). Wilt u meer weten over de geschiedenis van het dorp, dan zijn de volgende bronnen erg zinvol:

Mortel Ons Dorp, 1992, Stuurgroep De Mortel

100 jaar parochiekerk Sint-Antonius Abt, 2004, Kerkbestuur

Gemerts Erfgoed in het licht van nu, 2016, Heemkundekring De Kommanderij